مقاله جامع و کامل درباره شهر بندرعباس: تاریخ، جغرافیا، فرهنگ و گردشگری

معرفی بندرعباس

بندرعباس شهری ساحلی و بندری در جنوب ایران است که به‌عنوان مرکز استان هرمزگان شناخته می‌شود. این شهر که در ساحل شمالی تنگهٔ هرمز قرار گرفته، یکی از مهم‌ترین دروازه‌های دریایی کشور به‌شمار می‌آید و نقش محوری در اقتصاد، فرهنگ و تاریخ جنوب ایران دارد. نزدیکی بندرعباس به خلیج‌فارس و دریای عمان سبب شده است که این شهر از دیرباز محل تبادل کالا، فرهنگ و اندیشه میان ایران، شبه‌قارهٔ هند، شبه‌جزیرهٔ عربستان و شرق آفریقا باشد. نام «بندر» در فارسی به‌معنای بندرگاه است و پسوند «عباس» از نام شاه عباس بزرگ شاهنشاه صفوی گرفته شده که بندر را در اوایل قرن هفدهم بنا و توسعه داد. در طول سده‌ها این شهر با نام‌های متعددی همچون گمبرون، گمرو، کامرون و جمبرو شناخته می‌شد و تاریخ پر فراز و فرودی را پشت سر گذاشته است. در این مقاله جامع تلاش می‌شود همهٔ ابعاد بندرعباس، از موقعیت جغرافیایی و اقلیم گرفته تا تاریخ، اقتصاد، فرهنگ، گردشگری و چالش‌های محیط‌زیستی به‌طور کامل بررسی شود.

موقعیت جغرافیایی و اقلیم

موقعیت و چشم‌انداز

بندرعباس بر روی دشت‌های کم‌ارتفاع و تقریباً هموار در ساحل جنوبی ایران قرار دارد. ارتفاع متوسط شهر حدود ۹ متر از سطح دریا است و این موضوع باعث شده تا شهر در برابر بالا آمدن سطح دریا و مدهای بزرگ آسیب‌پذیر باشد. از سوی دیگر رشته‌کوه‌های زاگرس در شمال شهر واقع شده‌اند و کوه جنو (گنو) در فاصلهٔ حدود ۱۷ کیلومتری و کوه پولادی در حدود ۱۶ کیلومتری شمال‌غربی بلندترین نقاط اطراف به‌شمار می‌روند. این کوه‌ها نه‌تنها چشم‌انداز زیبایی را برای شهر فراهم می‌کنند بلکه پناهگاهی برای گونه‌های گیاهی و جانوری و منابع آب زیرزمینی نیز محسوب می‌شوند. رود شور که از ارتفاعات کوه گنو سرچشمه می‌گیرد، گاه‌به‌گاه به‌سمت شرق شهر سرازیر می‌شود و در نهایت به خلیج‌فارس می‌ریزد. در جنوب بندرعباس جزیرهٔ قشم، یکی از بزرگ‌ترین جزایر ایران قرار دارد که به‌دلیل موقعیت آزاد تجاری و جغرافیای منحصربه‌فرد، ارتباط اقتصادی و فرهنگی نزدیکی با بندرعباس دارد. نزدیکی بندرعباس به جزایر قشم، هرمز و لارک به اهمیت راهبردی آن افزوده است؛ زیرا آب‌های میان این جزایر و ساحل اصلی به‌عنوان لنگرگاه‌های طبیعی مورد استفاده قرار می‌گیرند و کشتی‌ها در این پهنهٔ آرام و محافظت‌شده پهلو می‌گیرند.

به دلیل فقدان خلیج طبیعی عمیق، کشتی‌های بزرگ برای بارگیری و تخلیهٔ کالا در بندرعباس از بارج‌ها یا لنج‌ها استفاده می‌کنند. فعالیت بندری در میان آب‌های میان جزایر و ساحل اصلی سبب شده شهر نه‌تنها محل دادوستد کالا بلکه محل تعامل فرهنگی و گوناگونی جمعیتی نیز باشد. موقعیت بندرعباس در تنگهٔ هرمز که گلوگاه استراتژیک خلیج‌فارس است، از نظر ژئوپولیتیکی آن را به یکی از نقاط حساس و حیاتی ایران بدل کرده است. این شهر دروازهٔ ورودی بسیاری از کالاها و منابع انرژی به کشور بوده و مرکز فرماندهی نیروی دریایی ایران نیز در آن مستقر است.

اقلیم و آب و هوا

اقلیم بندرعباس خشک و بیابانی (BWh) بر اساس سامانهٔ طبقه‌بندی اقلیمی کوپن است، اما رطوبت بالای آن باعث تفاوت‌هایی با بیابان‌های داخلی ایران می‌شود. تابستان‌ها بسیار گرم و طولانی هستند؛ در ماه‌های تیر و مرداد دمای هوا گاه تا ۴۹ درجهٔ سلسیوس افزایش می‌یابد و رطوبت بالا موجب می‌شود شاخص گرما بیش از ۵۰ درجه باشد. شب‌ها نیز هوا چندان خنک نمی‌شود و به دلیل جریان بادهای مرطوب از سمت خلیج‌فارس، نقاط خشک خنکی زیادی وجود ندارد. از سوی دیگر زمستان‌ها کوتاه و معتدل هستند و دمای هوا در سردترین شب‌های زمستان ممکن است تا حدود ۵ درجهٔ سلسیوس کاهش یابد، اما در بیشتر مواقع بین ۱۵ تا ۲۰ درجه است. بارندگی در بندرعباس کم و پراکنده بوده و میانگین بارش سالانه حدود ۱۷۰ میلی‌متر است که عمدتاً در ماه‌های پاییز و زمستان رخ می‌دهد. رطوبت نسبی به‌طور متوسط ۶۵ درصد است و در ماه‌های تابستان، نقطهٔ شبنم به بیش از ۳۰ درجه می‌رسد که این شهر را یکی از مرطوب‌ترین مناطق ایران می‌کند.

طولانی بودن فصل گرم و وجود رطوبت بالا سبب شده تا بسیاری از ساکنان بومی در تابستان به مناطق کوهستانی یا شمالی کشور سفر کنند یا به باغ‌های اطراف کوه گنو و مناطق مرتفع پناه ببرند. بهترین زمان سفر به بندرعباس برای گردشگران، ماه‌های پاییز، زمستان و اوایل بهار (تقریباً آبان تا فروردین) است. در این بازهٔ زمانی دمای هوا ملایم، آسمان صاف و امکان انجام فعالیت‌های ساحلی و گردشگری بیشتر است. وزش بادهای فصلی، به‌ویژه بادهای موسمی، در خنک‌کردن هوا نقش دارند؛ اما به دلیل پوشش گیاهی کم و توسعهٔ شهری، گردوغبار و ریزگردها گاهی می‌توانند کیفیت هوا را تحت تأثیر قرار دهند. تغییرات اقلیمی و افزایش سطح دریا از تهدیدهای مهم برای بندرعباس به‌شمار می‌آیند و برنامه‌ریزان شهری به‌دنبال راهکارهایی برای مقابله با این چالش‌ها هستند.

پیشینه تاریخی

دوران باستان و پیش از اسلام

ریشه‌های بندرعباس به دوران باستان بازمی‌گردد. برخی منابع اشاره می‌کنند که در زمان داریوش بزرگ (۵۲۲–۴۸۶ پیش از میلاد)، بندر کوچکی در این منطقه وجود داشته و به‌عنوان نقطهٔ عزیمت ناوگان ایرانی به‌سمت هند و دریای سرخ مورد استفاده قرار می‌گرفته است. در دوران هخامنشی، ناحیهٔ هرمزگان به‌دلیل موقعیت استراتژیک در مسیر آب‌های آزاد و سرزمین‌های جنوبی اهمیت داشت. نام‌های کهن‌تری مانند هورمیرزاد و شهررو (شرّو) نیز در نوشته‌های جغرافیدانان و مورخان اسلامی به این منطقه نسبت داده شده‌اند. پس از سقوط هخامنشیان و فتوحات اسکندر مقدونی، این منطقه همچنان محل عبور کاروان‌ها و ناوگان‌ها بود.

در سده‌های نخستین اسلامی، بندر اصلی منطقه «هرموز قدیم» در نزدیکی میناب امروزی بود. با توسعهٔ تجارت دریایی، این بندر به جزیرهٔ جرون (قشم) منتقل شد و شهر ساحلی آن که به نام‌های شهرور و سیرو شناخته می‌شد، نقش محل بارانداز و تعویض کالا را بر عهده داشت. این محل تا قرن پانزدهم میلادی به‌عنوان نقطهٔ پشتیبان بندر جزیرهٔ هرمز عمل می‌کرد و در منابع عربی و فارسی با نام «گمرون» یا «گومرو» ذکر شده است؛ واژه‌ای که برخی آن را مشتق از «گمرک» (به معنای خانهٔ بازرگانی و محل اخذ عوارض) می‌دانند. به‌مرور، گمرون به نقطه‌ای پررفت‌وآمد تبدیل شد و بازرگانان و جهانگردان بسیاری از فرهنگ‌های مختلف، از ایرانی و عرب تا هندی، اروپایی و آفریقایی، از این بندر گذر کردند.

از سلطه پرتغالی‌ها تا دوران صفوی

در اوایل سدهٔ شانزدهم میلادی، پرتغالی‌ها که در پی کنترل مسیرهای تجاری اقیانوس هند و خلیج‌فارس بودند، سواحل جنوب ایران را به اشغال خود درآوردند. در سال ۱۵۱۴ میلادی، آنان بندر گمرون را تصرف کردند و قلعه‌ای مستحکم در آن ساختند. پرتغالی‌ها به دلیل وجود خرچنگ و میگوهای فراوان در سواحل، نام این بندر را «کوموراو» (معادل پرتغالی کامرائو به معنای میگو) گذاشتند. حکومت پرتغال با اخذ عوارض سنگین از کشتی‌های عبوری و سخت‌گیری بر بازرگانان، بر تجارت منطقه سلطه یافت و اجازه نمی‌داد کشتی‌های ایرانی به‌صورت مستقل فعالیت کنند.

در دوران صفوی، شاه عباس بزرگ با هدف بازپس‌گیری بنادر جنوبی و گسترش تجارت دریایی ایران، در سال ۱۶۱۴ با حمایت نیروی دریایی انگلیس به قلعهٔ پرتغالی‌ها حمله کرد. پس از نبردی کوتاه، پرتغالی‌ها شکست خوردند و بندر آزاد شد. شاه عباس برای زنده نگاه داشتن نام خود در این شهر، آن را «بندرعباس» یا «بندر عباس» نامید و دستور داد بندر جدیدی با امکانات بهتر در این محل ساخته شود. انگلیسی‌ها در ازای دریافت امتیازاتی همچون بخشیدن نیمی از عوارض گمرکی، به ایران در بازپس‌گیری این بندر کمک کرده بودند، لذا دولت صفوی امتیازهای محدودی به آنان اعطا کرد. بندرعباس در دوران صفوی به‌سرعت رونق گرفت و به‌عنوان مهم‌ترین بندر ایران در قرن هفدهم شناخته شد. مسافرانی چون پیترو دلاواله، ژان شاردن و تاورنیه که در این زمان از بندرعباس بازدید کردند، گزارش‌هایی از رونق بازارها و حضور تجار اروپایی، هندی، عرب و یهودی در این بندر نوشته‌اند. با این وجود، در برخی سفرنامه‌ها، شهر هنوز کوچک و دارای خانه‌های معدودی توصیف شده است که نشان‌دهندهٔ فرایند تدریجی رشد آن است.

دورهٔ نفوذ هلند و انگلیس

پس از خروج پرتغالی‌ها، رقابت قدرت‌های اروپایی برای کنترل تجارت خلیج‌فارس شدت گرفت. در سال ۱۶۲۵ میلادی، نیروی مشترک انگلیس و هلند به پست‌های بازرگانی پرتغالی‌ها حمله و آن‌ها را تصرف کرد. شرکت هند شرقی هلند (VOC) در نیمهٔ دوم قرن هفدهم موفق شد رقیب انگلیسی خود را کنار بزند و از سال ۱۶۵۴ تا ۱۷۶۵ بندرعباس را به‌طور کامل به مرکز تجارت ادویه، ابریشم و کالاهای لوکس تبدیل کند. هلندی‌ها در این دوران به‌دلیل قدرت دریایی و اقتصادی خود، نفوذ فراوانی در تجارت منطقه پیدا کردند؛ هرچند حکومت صفوی به‌دنبال جلوگیری از سلطهٔ کامل آنان بود. در این دوره، بندرعباس شاهد حضور هم‌زمان تجار انگلیسی، هلندی، دانمارکی، پرتغالی، هندی، عرب و ایرانی بود و به شهری چندملیتی و پرجنب‌وجوش تبدیل شد. با تضعیف قدرت صفویان و افول تجارت جهانی، نقش بندرعباس در قرن هجدهم کاهش یافت و رقبایی همچون بوشهر در غرب خلیج‌فارس بخشی از تجارت را به خود جذب کردند.

دورهٔ حکمرانی عمان

در اواخر قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم، بندرعباس تحت اجاره و ادارهٔ حکومت عمان قرار گرفت. در سال ۱۷۹۳، پادشاه عمان با دولت ایران قراردادی منعقد کرد که بر اساس آن کنترل بندرعباس و نوار ساحلی از صدیج تا خمير و جزایر قشم و هرمز به عمان واگذار شد. هدف عمانیان از این توافق گسترش قلمرو و تضمین امنیت تجارت دریایی خود بود. اگرچه نسخه‌های عربی و فارسی قرارداد جزئیات متفاوتی دارند، اما عملاً عمان برای چند دهه ادارهٔ منطقه را در دست گرفت و پرچم عمان بر فراز بندرعباس برافراشته شد. در طول این دوره، ایران چند مرتبه تلاش کرد کنترل بندر را پس بگیرد، اما فشار دیپلماتیک و نظامی انگلیس که متحد عمان بود مانع شد. در سال ۱۸۵۴ زمانی که سلطان عمان در زنگبار حضور داشت، ایرانیان توانستند بندر را به‌طور موقت بازپس گیرند. نهایتاً پس از جنگ انگلو-ایرانی (۱۸۵۶)، ایران مجبور شد اجارهٔ بندر را تجدید کند، اما این بار با شرایطی بهتر برای خود. در سال ۱۸۶۸، دولت ایران قرارداد اجاره را به‌طور یک‌طرفه فسخ کرد و دوباره ادارهٔ بندرعباس را به دست گرفت. این اتفاق به‌واسطهٔ فشارهای داخلی و کاهش قدرت عمان رخ داد و از آن زمان بندرعباس تحت حاکمیت ایران باقی مانده است.

دوران معاصر و توسعهٔ بندر

قرن بیستم و به‌ویژه دهه‌های اخیر، نقطهٔ عطفی در رشد و توسعهٔ بندرعباس به‌حساب می‌آید. در اوایل سدهٔ بیستم، شهر به‌صورت یک بندر کوچک و عمدتاً ماهی‌گیری با جمعیتی کمتر از بیست هزار نفر شناخته می‌شد. زلزلهٔ سال ۱۹۰۲ بخش‌هایی از شهر از جمله ساختمان حکومتی و گمرک را ویران کرد. در دوران حکومت پهلوی، به‌ویژه در دورهٔ محمدرضا شاه، دولت ایران به اهمیت استراتژیک بندرعباس پی برد و سرمایه‌گذاری گسترده‌ای برای توسعهٔ زیرساخت‌های بندری، جاده‌ای و شهری انجام داد. احداث اسکله‌های جدید، کارخانه‌های کنسروسازی، آسیاب‌های پنبه و تأسیسات نفتی و گازی، چهرهٔ بندرعباس را متحول کرد.

جنگ ایران و عراق (۱۳۵۹–۱۳۶۷) نیز نقش تعیین‌کننده‌ای در رشد بندرعباس داشت. در جریان جنگ، بسیاری از بنادر غربی ایران مانند خرمشهر و آبادان مورد حمله قرار گرفتند و بخشی از آن‌ها اشغال شد. برای ادامهٔ صادرات و واردات کشور، دولت بندرعباس را به‌عنوان محور اصلی تجارت دریایی معرفی کرد و زیرساخت‌های آن را تقویت نمود. تا دههٔ ۱۳۷۰، حدود ۷۵ درصد از واردات ایران از طریق بندرعباس تخلیه می‌شد. احداث بندر شهید رجایی در غرب بندرعباس، تأسیس مجتمع کشتی‌سازی و صنایع فراساحل ایران (ایزوایکو) و راه‌اندازی منطقهٔ ویژهٔ اقتصادی، جایگاه بندرعباس را در اقتصاد کشور تثبیت کرد. طی دو دههٔ اخیر، این بندر در کنار ادارهٔ بنادر کشتیرانی سنتی، به یک مرکز اصلی برای صادرات مواد معدنی، محصولات پتروشیمی، فولاد و کالاهای صنعتی تبدیل شده است.

در دههٔ ۱۳۷۰ (۱۹۹۰) و ۱۳۸۰ (۲۰۰۰)، جابه‌جایی مقر فرماندهی نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران از خرمشهر به بندرعباس، اهمیت نظامی شهر را افزایش داد. هم‌اکنون پایگاه‌های دریایی و هوایی متعددی در اطراف بندرعباس وجود دارند و این شهر نقش کلیدی در دفاع از آب‌های جنوبی کشور دارد. در سال‌های اخیر، سرمایه‌گذاری‌های خارجی و داخلی در صنایع فولاد، آلومینیوم، نفت و گاز، حمل‌ونقل و گردشگری ادامه یافته است و بندرعباس به شهری مدرن با برج‌های بلند، مراکز خرید بزرگ و جاده‌های عریض تبدیل شده است. با این حال، رشد سریع جمعیت و توسعهٔ شهری چالش‌هایی نظیر کمبود آب، افزایش حاشیه‌نشینی، آلودگی و فشار بر زیرساخت‌های شهری ایجاد کرده است که مدیریت آن‌ها نیازمند برنامه‌ریزی دقیق است.

جمعیت و ساختار اجتماعی

جمعیت و ترکیب قومی

جمعیت بندرعباس طی دهه‌های اخیر رشد چشمگیری داشته است. در سرشماری سال ۱۳۳۵ (۱۹۵۶)، این شهر حدود ۱۷٬۷۱۰ نفر جمعیت داشت؛ در حالی که در سرشماری سال ۱۳۴۵ (۱۹۶۶) جمعیت به بیش از ۳۴٬۶۰۰ نفر رسید. ده سال بعد (۱۳۵۵)، جمعیت به حدود ۸۸٬۰۰۰ نفر افزایش یافت که نشان‌دهندهٔ نرخ رشد بسیار بالا در دورهٔ پیش از انقلاب است. پس از انقلاب و در دههٔ ۱۳۶۰، به‌دلیل جنگ و مهاجرت داخلی، جمعیت بندرعباس به بیش از ۲۰۰ هزار نفر رسید. در سرشماری سال ۱۳۹۵ (۲۰۱۶)، جمعیت شهر بیش از ۵۲۶ هزار نفر ثبت شد و برآوردهای جدید (۲۰۲۵) جمعیت کلان‌شهر و حومه را حدود ۶۹۰ هزار نفر اعلام می‌کنند. این رشد حاصل مهاجرت از مناطق روستایی استان هرمزگان و سایر استان‌ها به‌دلیل فرصت‌های شغلی بندر و صنایع وابسته است.

بندرعباس شهری چندفرهنگی و چندقومیتی است. ترکیب جمعیتی آن شامل ایرانیان آریایی‌تبار، عرب‌ها، بلوچ‌ها، هرمزگانی‌های بومی و مهاجرانی از استان‌های فارس، کرمان، یزد، اصفهان، لرستان، کردستان، آذربایجان و حتی مناطقی از گیلان و مازندران است. این تنوع قومی سبب شده هر گروه بخشی از فرهنگ، موسیقی، غذا و پوشاک خود را به شهر بیاورد و بندرعباس به موزاییکی از اقوام تبدیل شود.

زبان، فرهنگ و آیین‌ها

زبان رسمی کشور فارسی است، اما بندرعباس به‌دلیل ترکیب قومیِ خاص خود، گویش ویژه‌ای به نام «بندری» یا «بندری فارسی» دارد. این گویش نزدیک به لهجه‌های اچمی و لهجه‌های منطقهٔ فارس است و واژه‌های بسیاری از عربی، بلوچی، انگلیسی و پرتغالی وارد آن شده است. مثلاً واژهٔ «تاوال» در بندری همان «حوله» (towel) انگلیسی است. این گویش موجب هویت مستقل و متفاوت بندرعباس شده و حتی برخی آهنگ‌های محلی به زبان بندری اجرا می‌شود.

از نظر دینی، اکثریت مردم بندرعباس مسلمان و عمدتاً شیعه هستند، اما حضور جمعیت اهل سنت، به‌ویژه در جزایر و مناطق نزدیک، سبب شده فرهنگ مذهبی شهر متنوع باشد. احترام به بزرگان، مهمان‌نوازی، و ارزش خانواده از ویژگی‌های بارز فرهنگ بندرعباس است. در رفتار اجتماعی، مردم بندرعباس به خنده‌رویی و خوش‌برخوردی مشهورند؛ به‌طوری که بسیاری از گردشگران داخلی و خارجی به مهربانی و سخاوت مردم بندر اشاره می‌کنند. در مراسم عروسی و عزاداری، موسیقی و رقص‌های محلی به همراه زدن دهل و ساز‌های کوبه‌ای حضور پررنگی دارند. سازهایی نظیر «چنگوم» و «دول» با آهنگ‌های تند و شاد، بخش جدایی‌ناپذیر از جشن‌هاست. برخی آیین‌های آفریقایی نیز در موسیقی بومی بندرعباس دیده می‌شود که نتیجهٔ نفوذ فرهنگ‌های مختلف در طول تاریخ است.

دین و ارزش‌های اجتماعی

اسلام دین غالب در بندرعباس است و مساجد متعددی در سطح شهر وجود دارد. احترام به مناسک دینی، نماز و روزه و همچنین برگزاری مراسم مذهبی مانند ماه محرم و اعیاد اسلامی اهمیت ویژه‌ای دارد. با این حال، شهر شاهد برگزاری جشن‌های ملی مانند نوروز، سیزده‌بدر و چهارشنبه‌سوری نیز است که با فرهنگ و سنت‌های محلی آمیخته می‌شود. جشن نوروز در بندرعباس به‌خصوص پرشور برگزار می‌شود؛ خانواده‌ها خانه‌ها را با پارچه‌های رنگی و نقش‌های بندری تزیین می‌کنند و میز هفت‌سین شامل خرما، ماهی، لیمو، گیاهان دریایی و زیورآلات صدفی می‌شود. موسیقی سنتی و رقص‌های گروهی بخشی از این جشن هستند و مردم در میدان‌ها و ساحل‌ها گرد هم می‌آیند.

ارزش‌های اجتماعی در بندرعباس بر اساس احترام به خانواده و بزرگان، حفظ آبرو و مشارکت اجتماعی شکل گرفته است. در این شهر، پیوندهای خانوادگی بسیار اهمیت دارد و کمک‌کردن به همسایه و اعضای فامیل امری رایج است. به‌دلیل گردشگری و تجارت، مردم محلی به تعامل با افراد غیرهمزبان و غیر بومی عادت کرده‌اند و رفتارشان انعطاف‌پذیر است. با این حال، مسائل سنتی همچون رعایت حجاب و پوشش مناسب در مکان‌های عمومی و به‌ویژه هنگام حضور در مساجد و امامزاده‌ها مورد تأکید است. برای زنان لباس‌های بندری که شامل پیراهن‌های رنگارنگ، شلوارهای گشاد و روسری‌های با طرح‌های بومی است، نه‌تنها بخشی از فرهنگ بلکه نشانهٔ هویت فردی و اجتماعی محسوب می‌شود. مردان نیز معمولاً لباس‌های خنک و ساده مانند دشداشه یا پیراهن و شلوار سفید می‌پوشند که با آب‌وهوا و شرایط کاری سازگار باشد.

اقتصاد و صنعت

اقتصاد بندری و تجارت

قلب تپندهٔ اقتصاد بندرعباس بندر آن است؛ شهری که به‌حق می‌توان آن را دروازهٔ جنوبی اقتصاد ایران نامید. بندرعباس در نزدیکی تنگهٔ هرمز و بین خلیج‌فارس و دریای عمان قرار دارد و به‌وسیلهٔ راه‌های دریایی با امارات متحدهٔ عربی، عمان، هند، پاکستان و شرق آفریقا مرتبط است. این موقعیت سبب شده تا بندرعباس به مهم‌ترین نقطهٔ ورودی کالاهای وارداتی و خروجی صادراتی کشور تبدیل شود. بخش بزرگی از نفت و گاز ایران از طریق پایانه‌های نفتی نزدیک به بندرعباس یا اسکله‌های جزیرهٔ لاوان و قشم صادر می‌شود. علاوه بر صادرات نفت، کشتی‌های باری کالاهای متنوعی مانند ماشین‌آلات، مواد شیمیایی، مواد معدنی، محصولات کشاورزی و لوازم خانگی را حمل و نقل می‌کنند.

از سال‌های پایانی قرن بیستم و به‌ویژه پس از جنگ ایران و عراق، دولت ایران سرمایه‌گذاری کلانی در توسعهٔ بندر شهید رجایی انجام داده است که در ۲۰ کیلومتری غرب بندرعباس قرار دارد. این بندر به‌عنوان منطقهٔ ویژهٔ اقتصادی و گمرک مجهز، ظرفیت تخلیه و بارگیری میلیون‌ها تن کالا را دارد و طبق آمارهای اخیر بیش از چهارپنجم فعالیت‌های کانتینری ایران در آن انجام می‌شود. بندر شهید باهنر در نزدیکی شهر نیز برای حمل‌ونقل کالاهای فله و مسافری استفاده می‌شود. شاهید حقانی ترمینال مسافربری قدیمی‌تری است که از سال ۱۳۱۸ (۱۹۳۹) بنیانگذاری شده و هنوز نقش عمده‌ای در جابه‌جایی مسافران به جزایر قشم، هرمز و لارک دارد.

نزدیکی بندرعباس به بازارهای کشورهای حوزهٔ خلیج‌فارس به‌ویژه امارات متحدهٔ عربی باعث شده تا تجارت غیرنفتی نیز رونق بگیرد. کالاهایی از قبیل مواد غذایی، لوازم الکترونیکی، پوشاک، وسایل نقلیه و قطعات صنعتی از دوبی و شارجه وارد بندرعباس می‌شود و پس از تخلیه در بازارهای داخلی توزیع می‌گردد. به همان نسبت، کالاهای ایرانی مانند فرش کرمان، محصولات کشاورزی (خرما، مرکبات، سبزیجات)، صنایع‌دستی و محصولات فولادی به کشورهای همسایه صادر می‌شود. وجود منطقهٔ آزاد قشم و کیش، سرمایه‌گذاری خارجی را تسهیل کرده است. در سال ۲۰۰۳ مجلس ایران قشم و کیش را به‌عنوان مناطق آزاد تجاری معرفی کرد؛ در نتیجه شرکت‌های خارجی می‌توانند در این جزایر بدون نیاز به مشارکت با شرکت‌های ایرانی فعالیت کنند و مسافران نیز برای ورود و خروج به این مناطق نیازی به ویزای ایران ندارند. وجود این مناطق آزاد موجب رشد ترانزیت و صادرات مجدد در بندرعباس شده و به اقتصاد استان کمک کرده است.

صنایع و منابع طبیعی

صنایع بندرعباس فقط به تجارت دریایی محدود نمی‌شود. کارخانه‌های متعدد کنسروسازی ماهی و تن در بندر فعالیت دارند که محصولاتشان به سراسر ایران و برخی کشورهای همسایه صادر می‌شود. وجود ذخایر ماهی و میگوی فراوان در آب‌های خلیج‌فارس زمینهٔ ایجاد صنعت بسته‌بندی و فرآوری محصولات دریایی را فراهم کرده است. صنایع نساجی از جمله ریسندگی پنبه و تولید پارچه و پوشاک نیز در بندرعباس توسعه یافته‌اند. مجتمع فولاد هرمزگان و کارخانهٔ آلومینیوم المهدی از بزرگ‌ترین صنایع سنگین کشور در این منطقه هستند. این صنایع با استفاده از انرژی ارزان و نزدیکی به اسکله‌ها، شمش فولاد، ورق‌های فولادی، آلیاژهای آلومینیوم و سایر محصولات فلزی تولید می‌کنند که بخشی از آن‌ها به خارج از کشور صادر می‌شود.

استخراج و فرآوری مواد معدنی بخشی دیگر از اقتصاد بندرعباس است. معادن کرومیت، خاک سرخ، گوگرد، نمک و کائولن در اطراف شهر قرار دارند و مواد استخراج‌شده برای مصرف داخلی یا صادرات به‌کار می‌روند. بندرعباس زمانی به‌دلیل تولید ظروف سفالین و چینی شهرت داشت؛ سفال «گمبرو» یا «گوُمبرو» که به انگلستان صادر می‌شد و بعدها جای آن را چینی‌های وارداتی گرفت، از خاک کائولن این منطقه ساخته می‌شد. ذخایر نفت و گاز در جزیرهٔ هنگام و سواحل اطراف بندرعباس اهمیت زیادی دارند. میدان گازی هنگام حاوی منابع وسیع گاز طبیعی است و استخراج آن نقش مهمی در تأمین انرژی و درآمد ارزی کشور دارد. همچنین در نزدیکی بندرعباس واحد تولید کیک زرد (اورانیوم متمرکز) وجود دارد که طبق برخی گزارش‌ها حدود ۲۰ تن در سال تولید می‌کند و بخشی از زنجیرهٔ سوخت هسته‌ای ایران به‌شمار می‌رود.

زمینه‌های دیگر صنعتی شامل تولید قایق و کشتی، ساخت موشک‌های کروز، کارخانه‌های سیمان، تولید سیگار و قوطی‌های فلزی است. مجتمع کشتی‌سازی ایزوایکو در غرب بندرعباس توانایی ساخت و تعمیر کشتی‌های بزرگ اقیانوس‌پیما و سکوهای نفتی را دارد و این قابلیت ایران را در ساخت و نگهداری ناوگان خودکفا کرده است. وجود صنایع نظامی نیز به اهمیت استراتژیک بندر می‌افزاید. علاوه بر صنایع بزرگ، مشاغل خرد و خانگی همچون صیادی، پرورش میگو، کشاورزی محدود (خرما، مرکبات، موز و صیفی‌جات) و صنایع‌دستی (سازهای محلی، حصیربافی، گلاب‌دوزی) نیز به معیشت مردم کمک می‌کند.

مناطق آزاد و نقش جزایر

جزایر قشم، کیش و هنگام در نزدیکی بندرعباس به مراکز مهم اقتصادی و گردشگری تبدیل شده‌اند. جزیرهٔ قشم که بزرگ‌ترین جزیرهٔ ایران است، به‌عنوان منطقهٔ آزاد تجاری و صنعتی شناخته می‌شود. در قشم صنایع متعددی از جمله ساخت کشتی، نفت و گاز، بانکرینگ (سوخت‌رسانی به کشتی‌ها)، شیلات و گردشگری فعالیت دارند. جنگل‌های حرا (هارا) در سواحل قشم یکی از پدیده‌های منحصربه‌فرد طبیعی است که زیستگاه پرندگان مهاجر، آبزیان و گونه‌های گیاهی مختلف است و هر ساله گردشگران داخلی و خارجی زیادی را جذب می‌کند. جزیرهٔ کیش نیز یک منطقهٔ آزاد گردشگری-تجاری است که با هتل‌های لوکس، مراکز خرید مدرن، سواحل تمیز و امکانات تفریحی برای جت‌اسکی، پاراسل و غواصی، مقصد محبوبی برای ایرانیان و گردشگران خارجی است. هر دو جزیرهٔ قشم و کیش با بندرعباس ارتباط دریایی منظم دارند و مسافران می‌توانند با کشتی یا لنج در مدت کوتاهی از بندرعباس به این جزایر برسند.

بندر شهید رجایی نیز به‌عنوان منطقهٔ ویژهٔ اقتصادی نقش مهمی در صادرات و واردات کشور دارد. وجود معافیت‌های مالیاتی، تسهیلات بانکی و قوانین انعطاف‌پذیر برای سرمایه‌گذاران سبب شده تا شرکت‌های داخلی و خارجی علاقه‌مند به ایجاد واحدهای تولیدی و خدماتی در این منطقه باشند. این مناطق باعث اشتغال‌زایی و رشد اقتصادی در استان هرمزگان شده است، هرچند رقابت با سایر بنادر منطقه و مسائل زیست‌محیطی ناشی از توسعهٔ صنعتی چالش‌هایی را ایجاد کرده است.

حمل‌ونقل و زیرساخت

بنادر و حمل‌ونقل دریایی

بندرعباس دارای چندین بندر کوچک و بزرگ است که هر کدام وظیفهٔ خاصی در جابه‌جایی کالا و مسافر دارند. بندر شهید رجایی بزرگ‌ترین و مجهزترین بندر کانتینری ایران است که در غرب شهر قرار دارد و با اسکله‌های عمیق و جرثقیل‌های مدرن، توانایی پهلوگیری بزرگترین کشتی‌های کانتینری جهان را دارد. بندر شهید باهنر در مرکز شهر برای انتقال کالاهای فله و محموله‌های غیر کانتینری و نیز کشتی‌های مسافری استفاده می‌شود. بندر حقانی که قدمتی بیش از هشت دهه دارد، به‌عنوان ترمینال مسافربری اصلی شناخته می‌شود و لنج‌ها و کشتی‌های مسافری از آن به‌سمت جزایر قشم، هرمز و لارک حرکت می‌کنند. این اسکله دارای ده پست مجزا برای پهلوگیری است و ساعات کاری آن از صبح زود تا نیمه‌شب ادامه دارد.

حمل‌ونقل دریایی نه‌تنها به‌معنای جابه‌جایی مسافر و کالا بلکه نوعی زندگی برای مردم بندر است. بسیاری از خانواده‌ها مالک لنج‌ها و قایق‌هایی هستند که نسل‌اندرنسل به آنان رسیده است. آنان در طول روز به صید ماهی و میگو یا حمل‌ونقل مسافر می‌پردازند و شب‌ها بارهای وارداتی مانند خودرو، کالاهای الکترونیکی و مواد خوراکی را تخلیه یا بارگیری می‌کنند. وجود قوانین خاص دریایی و لزوم توجه به ایمنی در مقابل بادهای موسمی و طوفان‌های دریایی، همواره جزئی جدایی‌ناپذیر از زندگی دریانوردان بندرعباس بوده است.

فرودگاه و حمل‌ونقل هوایی

فرودگاه بین‌المللی بندرعباس به‌عنوان مهم‌ترین فرودگاه استان هرمزگان و یکی از فرودگاه‌های استراتژیک کشور شناخته می‌شود. این فرودگاه ظرفیت پذیرش هواپیماهای پهن‌پیکر را دارد و در آن پروازهای داخلی به تهران، اصفهان، شیراز، مشهد، تبریز، رشت، بوشهر و سایر شهرهای بزرگ انجام می‌شود. همچنین پروازهای خارجی به دوبی، شارجه، مسقط و گاهی دوحه و کویت از این فرودگاه برقرار است. این ارتباطات هوایی، بندرعباس را به‌عنوان پلی میان ایران و خاورمیانه در عرصهٔ هوایی معرفی کرده است.

فرودگاه بندرعباس علاوه بر جابه‌جایی مسافر، برای نقل‌وانتقال کالاهای با ارزش یا فاسدشدنی که نیاز به سرعت دارند نیز اهمیت دارد. باربری هوایی برای انتقال کالاهای پزشکی، قطعات حساس صنعتی و تجهیزات الکترونیکی از این فرودگاه استفاده می‌شود. مجاورت فرودگاه با شهر و دسترسی آسان از طریق جادهٔ ساحلی از ویژگی‌های مثبت آن است؛ البته گسترش شهر به سمت فرودگاه نیازمند توجه به حریم هوایی و صداهای ناشی از پرواز است.

شبکهٔ راه‌ها و راه‌آهن

راه‌های زمینی بندرعباس، این شهر را به مناطق مرکزی و شرقی و غربی ایران متصل می‌کنند. محور بندرعباس–شیراز به طول حدود ۶۵۰ کیلومتر از پرترددترین جاده‌هاست که استان‌های فارس و هرمزگان را به هم پیوند می‌دهد. جادهٔ بندرعباس–سیرجان به طول ۳۰۰ کیلومتر، بندرعباس را به استان کرمان وصل می‌کند و از آنجا به یزد و اصفهان امتداد می‌یابد. محور بندرعباس–کرمان حدود ۴۸۴ کیلومتر و جادهٔ بندرعباس–زاهدان در شرق حدود ۷۲۲ کیلومتر است که برای انتقال کالا به استان سیستان و بلوچستان و مرزهای شرقی استفاده می‌شود. توسعهٔ این جاده‌ها، به‌ویژه ایجاد باند دوم، برای کاهش تصادفات و افزایش ظرفیت حمل‌ونقل ضروری است.

راه‌آهن سراسری ایران از دههٔ ۱۳۷۰ به بندرعباس رسید و خط ریلی شمال–جنوب کشور را تکمیل کرد. این خط از طریق شهرهای یزد، قم، تهران و قزوین به مناطق شمالی می‌پیوندد و حمل‌ونقل کالاهای فله و کانتینری را از بندر به داخل کشور تسهیل می‌کند. قطارهای مسافری نیز امکان سفر مستقیم از تهران و سایر شهرها به بندرعباس را فراهم می‌کنند، و این راه‌آهن علاوه بر حمل‌ونقل مسافر، در کاهش هزینه‌های ترانزیت کالا نقش مهمی دارد. راه‌آهن بندرعباس همچنین به‌عنوان مسیر اتصال دریایی-ریلی به کشورهای آسیای میانه شناخته می‌شود و در آینده می‌تواند بخشی از کریدور شمال–جنوب باشد که اروپا را به هند متصل می‌کند.

خدمات شهری و تأمین آب

توسعهٔ شهری و افزایش جمعیت فشار زیادی بر خدمات شهری وارد کرده است. یکی از چالش‌های جدی بندرعباس تأمین آب سالم است. با وجود بارش کم و رطوبت زیاد، منابع آب زیرزمینی محدود و شور هستند و نیاز مردم عمدتاً از طریق انتقال آب از چشمه‌ها و رودهای اطراف تأمین می‌شود. طبق برخی منابع، آب آشامیدنی از منطقه‌ای به نام «اسین» در حدود ۱۶ کیلومتری شمال‌غربی شهر با لوله‌کشی به بندرعباس منتقل می‌شود. در گذشته، مردم آب موردنیاز خود را در آب‌انبارها و برکه‌های سنتی ذخیره می‌کردند؛ اما با افزایش جمعیت، سیستم‌های مدرن تصفیه و ذخیره‌سازی ضرورت یافت. گرمایش جهانی و کاهش بارندگی خطر کمبود آب را افزایش داده و مسئولان شهر به‌دنبال احداث آب‌شیرین‌کن‌های دریایی و بهره‌گیری از انرژی‌های تجدیدپذیر برای تولید آب آشامیدنی هستند.

دیگر خدمات شهری مانند برق، گاز، فاضلاب، جمع‌آوری زباله و حمل‌ونقل عمومی با رشد شهر گسترش یافته‌اند، اما همچنان مناطقی به‌ویژه در حاشیهٔ شهر از این خدمات بی‌بهره‌اند. شهرک‌های جدیدی در شمال بندرعباس برای اسکان جمعیت رو به رشد احداث شده است و بلوارها و بزرگراه‌های جدید، مانند اتوبان شهید رجایی، به‌عنوان حلقهٔ پیرامونی عمل می‌کنند. توسعهٔ پایدار در بندرعباس مستلزم توجه به زیرساخت‌های سبز، کاهش مصرف انرژی، بازیافت و مدیریت پسماند است.

آموزش و پژوهش

دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی

بندرعباس به‌دلیل جایگاه مرکزی خود در استان هرمزگان، میزبان چندین دانشگاه و مؤسسهٔ آموزش عالی است که نقش مهمی در توسعهٔ علمی و فرهنگی منطقه دارند. دانشگاه علوم پزشکی بندرعباس یکی از معتبرترین مراکز آموزشی جنوب کشور است که دانشکده‌های پزشکی، دندانپزشکی، داروسازی، پرستاری و پیراپزشکی را در بر می‌گیرد. بیمارستان‌های آموزشی این دانشگاه، خدمات تخصصی به مردم استان ارائه می‌دهند و همچنین به‌عنوان مراکز تحقیقاتی در حوزهٔ بیماری‌های گرمسیری و دریایی فعالیت می‌کنند.

دانشگاه هرمزگان به‌عنوان دانشگاه جامع استان در زمینه‌های مهندسی، علوم انسانی، علوم پایه و کشاورزی دانشجو می‌پذیرد. دانشکدهٔ مهندسی دریایی این دانشگاه به‌طور ویژه به آموزش مهندسی کشتی‌سازی، مهندسی دریا و علوم دریایی می‌پردازد و ارتباط تنگاتنگی با صنایع بندری و کشتی‌سازی دارد. دانشگاه آزاد اسلامی واحد بندرعباس و دانشگاه پیام نور واحد بندرعباس نیز با ارائهٔ دوره‌های متنوع در رشته‌های مدیریت، حسابداری، حقوق، علوم تربیتی و مهندسی، فرصت تحصیل را برای قشر وسیعی از جامعه فراهم کرده‌اند. همچنین، دانشگاه صنعتی امیرکبیر شعبهٔ بندرعباس برای تحصیلات تکمیلی در زمینهٔ مهندسی صنایع، مدیریت پروژه و فناوری اطلاعات فعالیت دارد.

آموزش عمومی و کتابخانه‌ها

در کنار دانشگاه‌ها، مدارس و مؤسسات آموزشی فراوانی در بندرعباس وجود دارد. آموزش و پرورش استان هرمزگان تلاش کرده است تا مدارس ابتدایی و متوسطه در مناطق شهری و روستایی به‌صورت برابر توزیع شوند. با این حال، کمبود معلمان متخصص و فضاهای آموزشی مناسب، به‌ویژه در محله‌های حاشیه‌ای، از چالش‌های موجود است. برای رفع این مشکلات، طرح‌هایی مانند ساخت مدارس ماندگار، تجهیز کلاس‌ها به فناوری‌های نوین و برگزاری دوره‌های آموزشی برای معلمان اجرا شده است. کتابخانه‌های عمومی همچون کتابخانهٔ مرکزی بندرعباس و کتابخانه‌های محله‌ای نقش مهمی در ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی دارند. علاوه بر کتابخانه‌ها، مرکز پژوهشی خلیج‌فارس به مطالعهٔ موضوعاتی مانند زیست‌شناسی دریایی، تغییرات اقلیمی، تاریخ دریانوردی و فرهنگ مردمان سواحل جنوبی می‌پردازد و نتایج تحقیقات خود را برای برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران ارائه می‌کند.

فرهنگ، هنر و زندگی روزمره

پوشاک، موسیقی و صنایع دستی

پوشاک سنتی بندرعباس از تنوع رنگ و طرح برخوردار است. زنان بندری معمولاً لباس‌هایی به نام «گُوْن» یا «گُوَن» می‌پوشند که شامل پیراهن‌های بلند و آزاد با پارچه‌های نازک و رنگارنگ است. این پیراهن‌ها اغلب با نخ‌های طلایی یا نقره‌ای و گلابتون‌دوزی تزیین می‌شوند و همراه با شلوارهای گشاد و روسری‌های نقش‌دار استفاده می‌شوند. مردان بندری از لباس‌های خنک و سادہ مانند «دشداشه» یا پیراهن و شلوار نخی استفاده می‌کنند تا بتوانند با گرما و رطوبت شهر سازگار شوند. زنان در مراسم رسمی از ماسک‌های سنتی به نام «بُرگه» یا «برقع» استفاده می‌کنند که بر روی صورت قرار می‌گیرد و نقشی زینتی و مذهبی دارد.

موسیقی بندرعباس بازتابی از تاریخ دریایی و تعامل با فرهنگ‌های مختلف است. سازهای کوبه‌ای مانند طبل، دهل، تمپو و نی‌انبان، به همراه سازهای زهی مانند عود و ربّاب، فضای موسیقی را شکل می‌دهند. ریتم‌های بندری غالباً تند و شاد هستند و برای رقص‌های محلی مانند «یَزله» و «لیوا» استفاده می‌شوند. «لیوا» یکی از رقص‌های آفریقایی-عربی است که توسط آفریقایی‌تباران بندرعباس به‌عنوان آیینی برای دعا و شکرگزاری اجرا می‌شود. «شروه» یا «سرود بندری» نیز گونه‌ای آواز عاشقانه و حماسی است که با سازهای سنتی اجرا می‌شود. جشن‌های عروسی، نوروز، تولد نوزاد و آیین‌های صید ماهی فرصت‌هایی هستند که در آن‌ها موسیقی و رقص جایگاه ویژه‌ای دارند.

زنده‌یاد ناصر عبداللهی ، اسطوره ماندگار موسیقی ایران و هرمزگان

صنایع دستی بندرعباس متنوع و حاصل خلاقیت زنان و مردان محلی است. «حصیربافی» با استفاده از برگ‌های نخل برای ساخت سبد، زیرانداز و وسایل تزئینی یکی از مهم‌ترین صنایع دستی است. «گلاب‌دوزی» یا «گلابتون‌دوزی» هنری است که در آن نخ‌های زرین یا نقره‌ای روی پارچه دوخته می‌شود و لباس‌های زنانه، پرده‌ها و روکش‌ها را تزئین می‌کند. ساخت زیورآلات و محصولات تزئینی از صدف، استخوان ماهی، اسکلت مرجان و حلزون نیز در بندرعباس رواج دارد و به‌عنوان سوغات محبوب محسوب می‌شود. انجمن‌های هنری شهر با برگزاری نمایشگاه‌ها و کارگاه‌های آموزشی، به حفظ و ترویج این هنرها کمک می‌کنند.

غذا و خوراک محلی

غذاهای بندری ترکیبی از طعم‌های ایرانی، عربی، هندی و آفریقایی است. نزدیکی به دریا باعث شده تا ماهی و میگو در بسیاری از غذاها حضور داشته باشد. یکی از معروف‌ترین غذاهای بندرعباس «قلیه‌ماهی» است؛ خورشی تند و خوش‌عطر که از ماهی تازه، تمر هندی، گشنیز، شنبلیله، سیر و ادویه‌های محلی تهیه می‌شود و معمولاً با برنج سرو می‌شود. «موفراع» یا «مفروک» غذايی است از برنج پخته‌شده همراه با گوشت یا مرغ و ادویه‌های معطر که شبیه بریانی هندی است. «بریانی بندری» نیز گونه‌ای از بریانی است که در آن بجای گوشت قرمز از ماهی یا میگو استفاده می‌شود.

خوراک‌های خیابانی بندرعباس نیز شهرت دارند. سمبوسه، فلافل، فلافل بندری (با ادویهٔ مخصوص)، لب‌لپه و آب‌میوه‌های طبیعی از جمله تنقلاتی هستند که در دکه‌های ساحلی و بازارها عرضه می‌شوند. «پوفک» یا «پفاک» یک شیرینی محلی ساده است که از ترکیب آرد، شکر و روغن درست می‌شود و بیشتر در مهمانی‌ها سرو می‌شود. خرما و محصولات مشتق از آن (مانند شیرهٔ خرما و حلوای خرما) جزئی جدایی‌ناپذیر از رژیم غذایی مردم است. ترکیب خرما با کنجد و مغزها، انرژی لازم برای کارهای سخت در هوای گرم را فراهم می‌کند.

جشن‌ها، آیین‌ها و رویدادها

بندرعباس میزبان جشن‌ها و آیین‌های متعددی است که برخی ریشه در فرهنگ بومی دارند و برخی تحت تأثیر فرهنگ‌های دیگر شکل گرفته‌اند. جشن نوروز یکی از مهم‌ترین رویدادهای سال است و معمولاً با اجرای موسیقی بندری، رقص، برپایی سفره‌های هفت‌سین و دید و بازدید خانواده‌ها همراه است. در روز سیزده‌به‌در مردم برای گذران اوقات فراغت به پارک‌ها و سواحل می‌روند و غذاهای محلی می‌پزند.

یکی دیگر از آیین‌های جالب بندرعباس «زار» نام دارد. این آیین که از فرهنگ‌های آفریقایی و عربی منشأ گرفته، برای تسکین ارواح یا درمان بیماری‌های روانی اجرا می‌شود. در مراسم زار، نوازندگان با استفاده از سازهای کوبه‌ای و آهنگ‌های خاص، فرد گرفتار را به رقص و حرکت وادار می‌کنند تا ارواح او را ترک کنند. این مراسم همچنان در برخی روستاها و محله‌های قدیمی برگزار می‌شود و بازتابی از آمیختگی فرهنگ‌ها در بندرعباس است.

از دیگر جشن‌های محلی می‌توان به «عید صیادان» اشاره کرد که پس از پایان فصل صید به شکرانهٔ نعمت‌های دریایی برگزار می‌شود. همچنین مراسم مذهبی محرم و عاشورا با شکوهی خاص و همراه با نخل‌گردانی، زنجیرزنی و تعزیه در سراسر بندر برگزار می‌شود. در سال‌های اخیر، به‌دلیل عضویت بندرعباس در شبکهٔ شهرهای خلاق یونسکو، جشنواره‌های هنری و صنایع دستی، نمایشگاه‌های بین‌المللی صنایع دستی و جشنوارهٔ مجسمه‌های شن و ماسه نیز در این شهر برگزار می‌شود و هنرمندان داخلی و خارجی در آن حضور می‌یابند.

گردشگری و جاذبه‌های دیدنی

جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی

اگرچه بندرعباس به‌عنوان شهر بندری مدرن شناخته می‌شود، اما آثار تاریخی ارزشمندی نیز در آن وجود دارد. «عمارت کلاه‌فرنگی» یکی از این بناهاست که در دورهٔ صفوی ساخته شد و به‌عنوان ساختمان گمرک مورد استفاده قرار می‌گرفت. این عمارت دوطبقه با معماری تلفیقی ایرانی و اروپایی شهرت دارد و سقف آن شبیه کلاه غربیان طراحی شده است. امروزه این ساختمان مرمت شده و به‌عنوان موزه یا مرکز فرهنگی برای بازدید عموم باز است.

«حمام گله‌داری» یکی دیگر از بناهای تاریخی بندرعباس است. این حمام در سدهٔ نوزدهم به دستور یکی از بازرگانان ساخته شد و با استفاده از مصالحی مانند سنگ و آهک و سبک معماری سنتی طراحی شده است. خاصیت جذب رطوبت و تهویهٔ طبیعی حمام باعث شده بود مردم در تابستان‌های گرم به آن پناه ببرند. امروزه حمام گله‌داری به موزهٔ مردم‌شناسی تبدیل شده است و بازدیدکنندگان می‌توانند با شیوهٔ زندگی مردم جنوب در گذشته آشنا شوند.

«پل لاتیدان» که حدود ۵۰۰ سال قدمت دارد، یکی از طولانی‌ترین پل‌های تاریخی ایران است که برای عبور کاروان‌ها و نظامیان ساخته شد. این پل در طول زمان به‌دلیل استفاده از سنگ‌های ناهموار و نبود مصالح مقاوم آسیب دید، اما همچنان بخشی از سازهٔ آن باقی مانده است و چشم‌اندازی زیبا در حاشیهٔ جادهٔ بندرعباس–میناب ایجاد کرده است. «قلعهٔ فین» نیز در نزدیکی بندرعباس و در ارتفاعات قرار دارد. این قلعهٔ اسرارآمیز برای اهداف نظامی ساخته شده و قدمت آن به دورهٔ اسلامی باز می‌گردد.

«معبد هندوها» یا «معبد بات‌گوران» از دیدنی‌ترین جاذبه‌های فرهنگی شهر است. این معبد در اوایل قرن بیستم توسط جامعهٔ هندی که در بندرعباس برای شرکت هند شرقی انگلیس کار می‌کردند ساخته شد. معماری معبد ترکیبی از عناصر ایرانی و هندی است؛ گنبد سفید و نقش‌های داخلی با خطوط ساده، فضایی معنوی و هنری ایجاد می‌کند. این معبد نماد تعامل تاریخی بندرعباس با فرهنگ‌های دیگر است و بازدید از آن به گردشگران امکان می‌دهد تا تنوع مذهبی و فرهنگی شهر را درک کنند.

جاذبه‌های طبیعی و ساحلی

سواحل بندرعباس محل مناسبی برای تفریح، آبتنی و لذت بردن از غروب‌های رنگارنگ جنوب هستند. «پارک ساحلی سورو» (سورو پارک) یکی از محبوب‌ترین پارک‌های ساحلی شهر است که ساحل ماسه‌ای نرم، درختان نخل و امکاناتی همچون سرویس بهداشتی، زمین بازی کودکان، آلاچیق و غرفه‌های خوراکی دارد. خانواده‌ها در تعطیلات نوروز و آخر هفته‌ها در این پارک چادر می‌زنند، کودکان در ساحل بازی می‌کنند و ماهیگیران در نخستین ساعات صبح برای صید به آب می‌زنند. در ایام نوروز قایق‌های تفریحی آمادهٔ خدمات‌رسانی هستند و گردشگران می‌توانند گشتی کوتاه در آب‌های خلیج‌فارس داشته باشند.

«پارک دولت» یا «نخل ناخدا» ساحلی دیگر است که فضایی آرام‌تر و امکاناتی برای کمپینگ، پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری فراهم کرده است. در نزدیکی این پارک کافه‌ها، رستوران‌ها و امکانات تفریحی مانند کارتینگ و زمین فوتبال ساحلی وجود دارد که تنوع فعالیت‌ها را افزایش می‌دهد. «بولوار غدیر و پارک ساحلی» نیز ساحلی طولانی با امکاناتی برای قایق‌سواری، شترسواری، اسب‌سواری، بادبادک‌بازی و کرایهٔ دوچرخه است. جشنوارهٔ مجسمه‌های شنی و مسابقات کایت در این محدوده برگزار می‌شود و تندیس صدف‌گیری نماد صنعت صید مروارید در این نقطه نصب شده است.

علاوه بر سواحل، «بازار ماهی‌فروشان» یا «بازار ماهی فروش ها» در اسکلهٔ مahi فروشان، جاذبهٔ پرشوری برای گردشگران است. این بازار در نزدیکی ترمینال حقانی قرار دارد و از صبح زود تا عصر انواع ماهی، میگو، صدف، خرچنگ و سایر آبزیان را به‌صورت تازه عرضه می‌کند. بوی تند ماهی و هیاهوی فروشندگان تصویری فراموش‌نشدنی ایجاد می‌کند. زنان بومی در کنار بازار، ماهی‌ها را با ادویه و روش‌های محلی طبخ می‌کنند و به گردشگران عرضه می‌کنند. در نزدیکی بازار ماهی، «پارک کیش» یا پارک کوچکی قرار دارد که منظرهٔ زیبایی از آب را نشان می‌دهد.

سفر به بندرعباس بدون دیدن «جزایر هرمز، قشم و هنگام» کامل نمی‌شود. جزیرهٔ هرمز با کوه‌های رنگارنگ و درهٔ رنگین‌کمانش، قلعهٔ پرتغالی‌ها و ساحل قرمز منحصر‌به‌فرد، یکی از زیباترین نقاط گردشگری ایران است. جزیرهٔ قشم با ژئوپارک جهانی خود شامل غار نمکدان، درهٔ ستارگان، تنگهٔ چاهکوه و جنگل‌های حرا، علاوه بر طبیعت، فرهنگ‌های محلی مختلفی را در خود جای داده است. جزیرهٔ هنگام نیز به‌خاطر دلفین‌های زیبا، آهوهای وحشی و ساحل‌های بکر شهرت دارد. دسترسی به این جزایر از طریق لنج‌ها و کشتی‌های مسافری بندرعباس بسیار آسان است و در طول روز چندین سفر رفت و برگشت انجام می‌شود.

بازارها و خرید

بازارهای بندرعباس نه‌تنها مراکز خرید بلکه نماد فرهنگ و زندگی روزمره مردمند. «بازار بزرگ بندرعباس» (بازار قدیم) میان بافت سنتی شهر قرار دارد و پیچ‌وخم‌های آن پر از مغازه‌هایی است که پارچه، طلا، ادویه، خرما، لباس‌های بندری، سوغات دریایی و لوازم خانگی عرضه می‌کنند. عطر هل، زنجبیل، فلفل و ادویه‌های هندی در هوا می‌پیچد و صدای چانه‌زدن خریداران و فروشندگان طنین‌انداز است. در این بازار خرید و فروش با چاشنی گفتگو و تعامل همراه است و گردشگر می‌تواند دربارهٔ منشاء کالاها و شیوهٔ استفادهٔ آن‌ها اطلاعات کسب کند.

در کنار بازار سنتی، مراکز خرید مدرنی مانند «بندرعباس مال» ، «سیتی سنتر» و «ستاره جنوب» احداث شده‌اند که برندهای ایرانی و بین‌المللی، رستوران‌ها و سینماها را در خود جای داده‌اند. بسیاری از مسافران برای خرید لوازم الکترونیکی، پوشاک و سوغاتی‌های مدرن به این مراکز مراجعه می‌کنند. همچنین، جزیرهٔ قشم با فروشگاه‌های بدون عوارض گمرکی خود، مقصد محبوبی برای خرید به‌شمار می‌رود و بسیاری از مردم بندرعباس برای تهیهٔ کالاهای وارداتی به آنجا می‌روند. در بازارهای بندری، چانه‌زدن بر سر قیمت امری رایج است و فروشندگان انتظار دارند خریدار پیشنهاد خود را مطرح کند؛ بنابراین صبر و حوصله و شناخت نسبی از قیمت‌ها در خرید موفق کمک‌کننده است.

فعالیت‌های تفریحی و ورزشی

زندگی در بندرعباس با دریا و فعالیت‌های دریایی گره خورده است. شنا، غواصی، قایق‌سواری، جت‌اسکی، ماهیگیری و قایقرانی از محبوب‌ترین سرگرمی‌ها هستند. غواصی در آب‌های شفاف خلیج‌فارس فرصتی برای مشاهدهٔ مرجان‌ها، ماهی‌های رنگارنگ و کشتی‌های غرق‌شده ایجاد می‌کند و مراکز آموزشی متعددی تجهیزات غواصی و مربیان حرفه‌ای فراهم می‌کنند. پاراسل‌سواری، بادبان‌رانی و مسابقات قایق‌های بادبانی نیز در برخی فصل‌ها برگزار می‌شود. برای علاقمندان به طبیعت، پیاده‌روی و کوهنوردی در ارتفاعات گنو و پولادی فرصتی برای فرار از گرمای ساحل و مشاهدهٔ گونه‌های گیاهی و جانوری است.

ورزش‌های گروهی مانند فوتبال ساحلی، والیبال ساحلی و بدمینتون نیز در پارک‌ها و ساحل‌ها رایج است. تیم فوتبال «آلومینیوم هرمزگان» که در سال ۱۳۸۵ تشکیل شد، مشهورترین باشگاه شهر است و پس از صعود به لیگ برتر فوتبال ایران در سال ۱۳۹۱، بار دیگر به لیگ دستهٔ اول سقوط کرد اما همچنان هواداران پرشوری دارد. تیم «شهرداری بندرعباس» نیز در سال ۱۳۸۴ شکل گرفت و در لیگ‌های پایین‌تر فعالیت می‌کند. علاوه بر فوتبال، ورزش‌های بومی مانند «دومینو» (نوعی کشتی محلی)، «لنج‌کشی» و «رقص‌های آیینی» نیز به مناسبت‌های مختلف اجرا می‌شود. سالن‌های ورزشی، استخرهای سرپوشیده و باشگاه‌های بدنسازی در سطح شهر به‌سرعت در حال افزایش‌اند تا پاسخگوی نیازهای جوانان باشند.

محیط زیست و چالش‌ها

آب و منابع طبیعی

منابع طبیعی بندرعباس عمدتاً به دریا و کوه‌های اطراف وابسته است. خلیج‌فارس، علاوه بر نقش اقتصادی، زیستگاه انواع ماهی‌ها، میگوها، خرچنگ‌ها، مرجان‌ها و پستانداران دریایی است. صید بی‌رویه و آلودگی نفتی تهدیدی برای این ذخایر محسوب می‌شود. کوه‌های گنو و پولادی، جنگل‌های نیمه‌گرمسیری با گونه‌های بومی را در خود جای داده‌اند و چشمه‌های طبیعی در این کوه‌ها منبع آب مردم هستند. اما کاهش بارندگی و بهره‌برداری بیش از حد، منابع آب زیرزمینی را تهدید می‌کند.

تغییرات اقلیمی و مدیریت شهری

تغییرات اقلیمی موجب افزایش دمای آب دریا و کاهش بارندگی در منطقه شده است. بالا آمدن سطح آب می‌تواند به زیرآب رفتن مناطق پایین‌دست ساحلی و افزایش فرسایش ساحلی بینجامد. از سوی دیگر، توسعهٔ بی‌رویهٔ صنعتی و افزایش جمعیت، تولید پسماند و فاضلاب را افزایش داده و در برخی نقاط موجب آلودگی آب‌های ساحلی شده است. مدیریت شهری بندرعباس برای مقابله با این چالش‌ها طرح‌هایی مانند احداث تأسیسات تصفیهٔ فاضلاب، ایجاد تصفیه‌خانه‌های آب‌شیرین‌کن، توسعهٔ فضاهای سبز شهری و آموزش عمومی برای کاهش مصرف پلاستیک را دنبال می‌کند. پروژه‌های جنگل‌کاری در حاشیهٔ شهر، افزایش پوشش گیاهی و ایجاد پارک‌های جدید نیز به بهبود کیفیت هوای شهری کمک می‌کند.

برنامه‌های توسعه پایدار

برای آن‌که توسعهٔ اقتصادی و صنعتی بندرعباس با محیط زیست سازگار باشد، برنامه‌های توسعهٔ پایدار در دست اجرا است. این برنامه‌ها شامل نوسازی ناوگان حمل‌ونقل دریایی و زمینی به‌منظور کاهش مصرف سوخت و آلاینده‌ها، استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر در تأسیسات شهری، حمایت از گردشگری مسئولانه و احیای صنایع‌دستی سنتی است. همچنین تشکل‌های مردم‌نهاد با برگزاری پاکسازی ساحل‌ها و آموزش کودکان در مدارس، به ارتقاء فرهنگ زیست‌محیطی کمک می‌کنند. توسعهٔ گردشگری طبیعی مانند تورهای بازدید از جنگل‌های حرا و کوه‌پیمایی در گنو نیز با تاکید بر حفظ طبیعت انجام می‌شود تا هم فرصت اقتصادی ایجاد کند و هم به حفاظت از منابع کمک نماید.

ورزش و اوقات فراغت

ورزش در بندرعباس فقط به فوتبال و ورزش‌های رسمی محدود نیست. به‌دلیل آب‌وهوای گرم، فعالیت‌های آبی مانند شنا، غواصی و جت‌اسکی محبوبیت ویژه‌ای دارند. باشگاه‌های فوتبال، والیبال و بسکتبال در سطح شهر و مدارس فعال هستند و سالن‌های ورزشی مدرن با امکانات مناسب رو به افزایش است. ورزش‌های بومی مانند مسابقهٔ لنج‌ها، بزکشی محلی (نوعی مسابقهٔ سرعت در ساحل با حیوانات)، بازی‌های سنتی مثل «الختر» و «تیله‌بازی» در جشنواره‌ها اجرا می‌شود. ساحل‌ها در هنگام غروب تبدیل به سالن‌های ورزشی طبیعی می‌شوند؛ جوانان فوتبال یا والیبال بازی می‌کنند، کودکان دوچرخه‌سواری می‌کنند و خانواده‌ها با نوشیدن چای و قهوهٔ هرمزگانی به تماشای غروب می‌نشینند. موج جدیدی از علاقه به ورزش‌های ماجراجویانه مانند پاراگلایدینگ، کایت‌سواری و صخره‌نوردی در کوه‌های اطراف نیز در میان جوانان دیده می‌شود. مدیریت شهری و بخش خصوصی با ساخت پیست‌های دوچرخه‌سواری و تجهیزات تفریحی تلاش می‌کنند فضای مناسبی برای این فعالیت‌ها فراهم کنند.در این بین بندرعباس دارای باشگاه‌های تناسب اندام و فیتنس بسیاری است که یکی از معروفترین و محبوبترین آنها خصوصا در بین بانوان باشگاه رسپینا واقع در خیابان پدران آسمانی است که دوره‌های ورزشی ویژه‌ای برای زنان ارائه میکند.

جمع‌بندی و چشم‌انداز آینده

بندرعباس شهر تضادها و هم‌زیستی فرهنگ‌ها است؛ جایی که گرمای شدید هوا و رطوبت بالا با مهر و صمیمیت مردم آن نرم می‌شود و تاریخ کهن با مدرنیتهٔ امروز درهم می‌آمیزد. موقعیت راهبردی این شهر در تنگهٔ هرمز، آن را به کانون تجارت و دفاع دریایی ایران تبدیل کرده است. بندرعباس از دوران هخامنشیان تا امروز فراز و فرودهای زیادی داشته؛ از زمان سلطهٔ پرتغالی‌ها و هلندی‌ها گرفته تا اجاره به عمان و نهایتاً بازگشت به حاکمیت ایران. رشد سریع جمعیت، مهاجرت‌های گسترده و توسعهٔ صنعتی موجب تبدیل یک بندر ماهیگیری به کلان‌شهری پرجنب‌وجوش شده است.

اقتصاد بندرعباس بر ستون‌های بندر، صنایع سنگین، معادن، تجارت، شیلات و گردشگری استوار است. وجود بنادر بزرگ و منطقهٔ آزاد قشم و کیش، این شهر را به دروازهٔ ورودی و خروجی اقتصاد ایران بدل کرده است. صنایع فولاد و آلومینیوم، کارخانه‌های کشتی‌سازی و پالایشگاه‌های نفت و گاز، فرصت‌های شغلی فراوانی ایجاد کرده‌اند، اما در عین حال فشار بر محیط زیست و منابع آب را افزایش داده‌اند. برنامه‌ریزی برای توسعهٔ پایدار و استفاده از فناوری‌های پاک و تجدیدپذیر از اولویت‌های آینده است.

تنوع فرهنگی و قومی بندرعباس، میراثی ارزشمند است که در پوشاک، موسیقی، غذاها و جشن‌ها نمود یافته است. شهرهای خلاق یونسکو به منظور حمایت از صنایع‌دستی و هنرهای مردمی، بندرعباس را به‌عنوان شهر صنایع دستی و هنرهای بومی انتخاب کرده‌اند؛ فرصتی که می‌تواند صادرات صنایع‌دستی و رونق اقتصاد محلی را افزایش دهد. گردشگری فرهنگی و طبیعی، با محوریت جزایر هرمز و قشم، حمام‌های تاریخی، بازارها و سواحل، می‌تواند نقش مهمی در معرفی بندرعباس به جهان داشته باشد.

در آیندهٔ نزدیک، بندرعباس با چالش‌های پیچیده‌ای روبه‌روست: تغییرات اقلیمی، افزایش سطح دریا، کمبود آب، آلودگی محیط زیست و نیاز به مدیریت پسماند. مقابله با این چالش‌ها نیازمند برنامه‌های جامع، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های سبز، آموزش عمومی و همکاری میان دولت، بخش خصوصی و جامعه مدنی است. از سوی دیگر، فرصت‌هایی مانند توسعهٔ راه‌آهن شمال–جنوب، افزایش ترانزیت کالا، جذب سرمایه‌گذاری خارجی و استفاده از انرژی‌های نو می‌تواند بندرعباس را به قطب حمل‌ونقل و تجارت منطقه تبدیل کند. با حفظ تنوع فرهنگی و توجه به حقوق همهٔ اقوام و گروه‌ها، این شهر می‌تواند الگوی هم‌زیستی مسالمت‌آمیز و توسعهٔ پایدار در ایران و منطقه باشد.

تصویری از بندرعباس در 100 سال آینده از نگاه هوش مصنوعی

در نهایت، بندرعباس نه فقط یک بندر تجاری، بلکه یک میراث فرهنگی و طبیعی گران‌قدر است که ترکیبی از تاریخ کهن، طبیعت زیبا، اقتصاد پویا و مردم مهربان را در خود جا داده است. شناخت و حفاظت از این سرمایه‌ها، کلید آینده‌ای روشن‌تر برای این شهر و نسل‌های بعد خواهد بود.