ماساژ: انواع، فواید، تکنیک‌ها و اثربخشی
سلامتی و تغذیه
ماساژ به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین هنرهای درمانی شناخته می‌شود و در فرهنگ‌های مختلف به شکل‌های گوناگون مورد استفاده قرار گرفته است. در این مقاله جامع، به بررسی تاریخچه، انواع، فواید و تکنیک‌های مختلف ماساژ می‌پردازیم و همچنین نگاهی به شواهد علمی موجود درباره اثربخشی آن خواهیم داشت. هدف این متن، ارائه راهنمایی جامع و قابل فهم برای افرادی است که به دنبال اطلاعات کامل و علمی درباره ماساژ هستند.
ماساژ به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین هنرهای درمانی شناخته می‌شود و در فرهنگ‌های مختلف به شکل‌های گوناگون مورد استفاده قرار گرفته است. در این مقاله جامع، به بررسی تاریخچه، انواع، فواید و تکنیک‌های مختلف ماساژ می‌پردازیم و همچنین نگاهی به شواهد علمی موجود درباره اثربخشی آن خواهیم داشت. هدف این متن، ارائه راهنمایی جامع و قابل فهم برای افرادی است که به دنبال اطلاعات کامل و علمی درباره ماساژ هستند.
تاریخچه و مفهوم ماساژ
ریشه‌های ماساژ به تمدن‌های باستانی چین، مصر، هند و یونان بازمی‌گردد. این هنر ابتدا به‌عنوان بخشی از آیین‌های درمانی و مذهبی استفاده می‌شد. در چین باستان، ماساژ بخشی از طب سنتی محسوب می‌شد و هدف از آن تنظیم جریان انرژی در بدن بود. در هند، ماساژ آبهیانگا با روغن‌های گیاهی ترکیب شده و در آیورودا به‌عنوان روشی برای پاکسازی و تعادل بدن به کار می‌رفت. یونانیان ماساژ را به عنوان بخشی از برنامه آماده‌سازی ورزشکاران و بازیابی بعد از مسابقات به‌کار می‌بردند.
با گذشت زمان، ماساژ به نقاط مختلف جهان منتقل شد و در دوران رنسانس اروپا به‌عنوان روش درمانی رسمی‌تر مورد توجه قرار گرفت. در قرن نوزدهم، پزشک سوئدی "پر هنریک لینگ" سیستم ماساژ سوئدی را تدوین کرد که پایه بسیاری از روش‌های مدرن ماساژ است. از آن زمان، ماساژ به شیوه‌های گوناگونی توسعه یافت و در حوزه‌های درمانی، ورزشی و زیبایی جایگاه پیدا کرد.
انواع ماساژ
ماساژ دارای انواع متعددی است که هر کدام با تکنیک‌ها و اهداف خاصی انجام می‌شوند. در ادامه، رایج‌ترین انواع ماساژ معرفی می‌شوند.
ماساژ سوئدی
ماساژ سوئدی یکی از محبوب‌ترین و پایه‌ای‌ترین سبک‌های ماساژ است. این روش برای افرادی که تازه با ماساژ آشنا می‌شوند یا به دنبال رهایی از تنش‌های سطحی هستند، مناسب است. در ماساژ سوئدی از حرکات کششی طولی، مالش‌های عمیق و حرکات ضربه‌ای ملایم استفاده می‌شود. این نوع ماساژ به بهبود گردش خون، کاهش استرس و شل شدن عضلات کمک می‌کند. جلسه معمولاً بین ۶۰ تا ۹۰ دقیقه طول می‌کشد و با توجه به نیاز می‌تواند به‌صورت تمام‌بدنی یا متمرکز بر نواحی خاص انجام شود.
ماساژ سنگ داغ
در ماساژ سنگ داغ، از سنگ‌های گرم‌شده (عمدتاً بازالت) برای انتقال گرما به عضلات استفاده می‌شود. گرما باعث افزایش جریان خون و شل شدن عمقی عضلات می‌شود و برای افرادی که درد یا تنش عضلانی دارند، مناسب است. ماساژور سنگ‌ها را روی نقاط مختلف بدن قرار داده و هم‌زمان از تکنیک‌های ماساژ سوئدی بهره می‌گیرد. این روش می‌تواند درد، سفتی و تنش را کاهش دهد و اغلب حدود ۹۰ دقیقه طول می‌کشد.
ماساژ آروماتراپی
ماساج آروماتراپی ترکیبی از ماساژ ملایم و استفاده از روغن‌های اسانسی است. روغن‌های اسانسی (مانند اسطوخودوس، نعناع یا بابونه) علاوه بر جذب پوستی، از طریق استنشاق نیز بر سیستم عصبی تأثیر می‌گذارند. این نوع ماساژ برای بهبود خلق‌وخو، کاهش اضطراب و افسردگی و تسکین دردهای جزئی توصیه می‌شود. جلسات معمولا ۶۰ تا ۹۰ دقیقه هستند.
ماساژ بافت عمیق
ماساژ بافت عمیق فشار بیشتری نسبت به ماساژ سوئدی اعمال می‌کند و برای درمان مشکلات عضلانی مانند گرفتگی، آسیب و درد مزمن طراحی شده است. تکنیک‌ها شامل ضربه‌های آهسته و فشار عمیق بر لایه‌های داخلی عضلات و بافت‌های پیوندی هستند. این روش در کاهش گره‌های عضلانی و بهبود دامنه حرکتی مفید است و معمولاً ۶۰ تا ۹۰ دقیقه طول می‌کشد.
ماساژ ورزشی
ماساژ ورزشی برای ورزشکاران یا افرادی که فعالیت بدنی مداوم دارند طراحی شده است. هدف آن بهبود انعطاف‌پذیری، ارتقای عملکرد و پیشگیری یا درمان آسیب‌های ناشی از استفاده مکرر از عضلات است. در این ماساژ از ترکیبی از حرکات عمیق و کشش استفاده می‌شود و می‌تواند به‌صورت تمام‌بدنی یا متمرکز بر بخش‌های خاص انجام شود.
ماساژ نقطه ماشه‌ای
ماساژ نقطه ماشه‌ای برای افرادی که دارای دردهای مزمن یا نقاط حساس (تریگر پوینت) هستند مفید است. در این تکنیک، ماساژور نقاط خاصی از عضلات را که به دلیل گرفتگی باعث درد در سایر نواحی می‌شوند، پیدا کرده و فشار متناوب اعمال می‌کند تا تنش آزاد شود. این نوع ماساژ می‌تواند به کاهش سردردهای تنشی و میگرن کمک کند.
رفلکسولوژی
رفلکسولوژی شامل اعمال فشار بر نقاط خاصی از کف پا، دست‌ها و گوش‌ها است. باور بر این است که این نقاط با اندام‌ها و سیستم‌های داخلی در ارتباط هستند؛ بنابراین تحریک آن‌ها می‌تواند به بهبود عملکرد کلی بدن کمک کند. این روش برای افرادی که به‌دنبال آرامش، کاهش اضطراب و بهبود خواب هستند مناسب است و جلسه آن ۳۰ تا ۶۰ دقیقه طول می‌کشد.
ماساژ شياتسو
شيئاتسو یک روش ژاپنی است که از فشار ریتمیک با انگشتان، کف دست و گاهی آرنج روی نقاط انرژی بدن استفاده می‌کند. این ماساژ به تعادل انرژی (کی) در بدن کمک می‌کند و برای کاهش استرس، سردرد و دردهای عضلانی مفید است. در شياتسو فرد می‌تواند لباس راحت بپوشد و حرکات کششی ملایمی نیز انجام می‌شود.
ماساژ تایلندی
ماساژ تایلندی شکلی فعال‌تر از ماساژ است که ترکیبی از فشار و حرکات کششی شبیه به یوگا را شامل می‌شود. ماساژور از دست‌ها، آرنج، زانو و پاهای خود برای حرکت دادن بدن گیرنده استفاده می‌کند. این نوع ماساژ باعث افزایش انعطاف‌پذیری، گردش خون و انرژی می‌شود و جلسات معمولاً ۶۰ تا ۹۰ دقیقه است.
ماساژ دوران بارداری
ماساژ دوران بارداری به‌طور ویژه برای زنان باردار طراحی شده و به کاهش دردهای بدن، استرس و تورم کمک می‌کند. فشار در این نوع ماساژ ملایم است و روی نقاطی مثل کمر، پاها و لگن تمرکز می‌شود. به‌دلیل حساسیت این دوره، توصیه می‌شود قبل از ماساژ با پزشک مشورت شود. معمولاً از ماساژ در سه‌ماهه اول بارداری اجتناب می‌شود و جلسات ۴۵ تا ۶۰ دقیقه طول می‌کشند.
ماساژ دونفره
ماساژ دونفره یا زوجی تجربه‌ای است که در آن دو نفر در یک اتاق کنار هم ماساژ می‌گیرند. هر فرد ماساژور جداگانه دارد و می‌تواند نوع ماساژ مورد علاقه خود را انتخاب کند. این تجربه، علاوه بر فواید جسمی، باعث تقویت رابطه و ایجاد خاطره‌ای مشترک می‌شود.
ماساژ روی صندلی
ماساژ روی صندلی کوتاه‌تر و در محیط‌هایی مانند محل کار یا مراکز خرید ارائه می‌شود. فرد روی صندلی مخصوص نشسته و ماساژ روی گردن، شانه‌ها و کمر متمرکز می‌شود. این روش برای کاهش استرس و رفع خستگی سریع در مدت ۱۰ تا ۳۰ دقیقه مناسب است.
ماساژ تخلیه لنفاوی
ماساژ تخلیه لنفاوی نوعی ماساژ ملایم است که به جریان لنف در بدن کمک می‌کند. این روش برای افراد مبتلا به ورم لنفی، فیبرومیالژیا، ادم و مشکلات پوستی مفید است. ماساژور با حرکات آرام و ریتمیک، مایع لنفاوی را به‌سمت گره‌های لنفاوی هدایت می‌کند تا سموم از بدن دفع شوند. این ماساژ برای افراد مبتلا به نارسایی قلبی، سابقه لخته خون، عفونت یا بیماری‌های کبد و کلیه توصیه نمی‌شود.
ماساژ جمجمه‌ای ـ خاجی
ماساژ جمجمه‌ای ـ خاجی (کرانیوساکرال) روی استخوان‌های جمجمه، ستون فقرات و لگن متمرکز است و هدف آن آزادسازی محدودیت‌های بافتی و بهبود جریان مایع مغزی ـ نخاعی است. این روش برای بهبود سردرد، میگرن، اختلالات گوارشی و مشکلات خواب مفید شناخته شده است. با حرکات بسیار نرم و تمرکز بر نواحی خاص، حس آرامش عمیقی ایجاد می‌کند.
ماساژ آیورودایی آبهیانگا
آبهیانگا بخشی از سیستم آیورودا است و با استفاده از روغن‌های گرم گیاهی انجام می‌شود. هدف از این ماساژ پاکسازی بدن از سموم، تقویت سیستم ایمنی و متعادل‌سازی دوشاها (انرژی‌های حیاتی در آیورودا) است. روغن‌ها بر اساس تیپ بدنی فرد انتخاب می‌شوند و حرکات به‌صورت ریتمیک و هماهنگ در سراسر بدن اجرا می‌گردد. این روش به بهبود کیفیت خواب، کاهش استرس و جوان‌سازی پوست کمک می‌کند.
رهاسازی مایوفاشیال
در رهاسازی مایوفاشیال، تمرکز بر آزاد کردن تنش در بافت همبند (فاشیا) است که عضلات را احاطه کرده است. ماساژور ابتدا نقاط گرهی یا سفتی را می‌یابد و سپس با فشار ملایم و مداوم تا زمانی که بافت نرم شود، کار می‌کند. این تکنیک به بهبود درد مزمن، سردرد، سندرم تونل کارپال و مشکلات حرکتی کمک می‌کند. رهاسازی مایوفاشیال معمولاً بدون روغن انجام می‌شود تا ماساژور بتواند تغییرات فاشیا را بهتر احساس کند.
فواید عمومی ماساژ
ماساژ فراتر از احساس آرامش آنی، فواید گسترده‌ای برای سلامت جسم و روان دارد. برخی از مهم‌ترین این فواید عبارت‌اند از:
- کاهش استرس و اضطراب: بسیاری از افراد پس از ماساژ احساس آرامش و بهبود خلق می‌کنند. مطالعات نشان می‌دهد که ماساژ می‌تواند سطح هورمون‌های استرس را کاهش داده و احساس شادی را افزایش دهد. با توجه به بررسی‌های علمی، ماساژ در کاهش اضطراب بیماران قلبی و افرادی که تحت درمان‌های پزشکی قرار دارند اثرگذاری کوتاه‌مدت دارد.
- کاهش درد و گرفتگی عضلات: ماساژ از طریق افزایش جریان خون و آزادسازی گره‌های عضلانی، درد را کاهش می‌دهد. در مورد درد کمر و گردن، شواهد نشان می‌دهد که ماساژ می‌تواند در کوتاه‌مدت درد را تسکین دهد، هرچند کیفیت پژوهش‌ها متفاوت بوده و اثرات بلندمدت نامشخص است. ماساژ بافت عمیق و نقطه ماشه‌ای در درمان دردهای مزمن مفید است.
- بهبود گردش خون و تخلیه لنف: حرکات ریتمیک ماساژ باعث بهبود جریان خون و انتقال اکسیژن و مواد مغذی به بافت‌ها می‌شود. همچنین تخلیه لنفاوی به دفع سموم و کاهش ورم کمک می‌کند.
- تقویت سیستم ایمنی: برخی مطالعات نشان داده‌اند که ماساژ می‌تواند تعداد گلبول‌های سفید را افزایش داده و پاسخ ایمنی بدن را بهبود دهد. این اثر ممکن است به کاهش میزان بیماری‌های عفونی کمک کند.
- بهبود انعطاف‌پذیری و دامنه حرکتی: کشش‌ها و حرکات آرام ماساژ باعث نرم شدن عضلات و بافت‌های همبند می‌شود و به افراد کمک می‌کند دامنه حرکتی مفاصل خود را حفظ کنند.
- بهبود خواب: ماساژ با کاهش تنش و تحریک سیستم عصبی پاراسمپاتیک، کیفیت خواب را بهبود می‌بخشد. افرادی که دچار بی‌خوابی یا خواب ناآرام هستند، از ماساژ آروماتراپی یا شياتسو بهره‌مند می‌شوند.
- فواید روانی: ماساژ علاوه بر تأثیرات جسمی، باعث افزایش آگاهی بدنی و بهبود احساس رفاه می‌شود. در برخی مطالعات، کاهش علائم افسردگی و بهبود کیفیت زندگی در بیماران مبتلا به HIV و سرطان گزارش شده است.
اثربخشی علمی ماساژ
با وجود محبوبیت ماساژ، پژوهش‌های علمی درباره اثربخشی آن نتایج متفاوتی ارائه داده‌اند. بررسی‌های سیستماتیک نشان می‌دهد که ماساژ در برخی شرایط می‌تواند اثرات مثبت کوتاه‌مدتی داشته باشد، اما شواهد قوی برای تأیید اثرات بلندمدت محدود است.
درد کمر و گردن
تحقیقات متعدد ماساژ را در درمان درد کمر و گردن بررسی کرده‌اند. یک فراتحلیل روی مطالعات مربوط به درد کمر نشان داد که ماساژ ممکن است در مقایسه با مراقبت‌های معمول یا درمان‌های ساده، کاهش درد کوتاه‌مدت ایجاد کند، اما نتایج در مقایسه با سایر روش‌های درمانی مانند فیزیوتراپی یا طب سوزنی متناقض است. همچنین یک ارزیابی در سال ۲۰۱6 نشان داد که ماساژ برای درد کمر مزمن تا حدی مفید است ولی قدرت شواهد پایین است.
گردن و شانه
ماساژ گردن و شانه می‌تواند در کوتاه‌مدت درد را کاهش دهد. در برخی مطالعات، ماساژ نسبت به درمان‌های غیرفعال بهتر بوده است، اما اثربخشی آن نسبت به درمان‌های فعال دیگر از جمله ورزش‌درمانی تفاوت چشمگیری ندارد. بنابراین، ماساژ می‌تواند به‌عنوان بخشی از برنامه درمانی در کنار سایر روش‌ها مفید باشد.
آرتروز زانو
پژوهش‌های محدودی درباره ماساژ برای آرتروز زانو انجام شده و نتایج نشان می‌دهد که ماساژ می‌تواند درد کوتاه‌مدت را کاهش دهد. همچنین استفاده از روغن‌های اسانسی در ماساژ اثرات بیشتری در تسکین درد گزارش کرده‌اند.
سردرد و میگرن
مطالعات در زمینه تأثیر ماساژ بر سردرد و میگرن نتایج متناقضی داشته‌اند. برخی تحقیقات نشان داده‌اند که ماساژ تخلیه لنفاوی یا نقاط ماشه‌ای می‌تواند تعداد و شدت میگرن را کاهش دهد، اما در دیگر مطالعات تفاوت معنی‌داری با درمان‌های غیرفعال مشاهده نشده است.
فیبرومیالژیا
بررسی‌ها نشان می‌دهد که ماساژ مداوم (حداقل پنج هفته) می‌تواند درد، اضطراب و افسردگی را در بیماران مبتلا به فیبرومیالژیا کاهش دهد. با این حال، تأثیر ماساژ بر خواب در این بیماران مشخص نیست و برخی انواع ماساژ مانند سوئدی ممکن است تاثیر کمتری داشته باشد.
سلامت روان و بیماری‌های مزمن
در افراد مبتلا به سرطان، HIV یا سایر بیماری‌های مزمن، ماساژ برای کاهش اضطراب و بهبود کیفیت زندگی استفاده می‌شود. شواهد موجود نشان می‌دهد که ماساژ می‌تواند تا حدی به کاهش استرس و افسردگی کمک کند، اما حجم نمونه‌ها کوچک بوده و مطالعات بیشتری لازم است. برای نوزادان نارس نیز ماساژ می‌تواند باعث افزایش وزن شود، ولی در نوزادان سالم تأثیری اثبات‌شده ندارد.
محدودیت‌های پژوهش
بسیاری از مطالعات ماساژ با حجم نمونه کوچک، روش‌های مختلف و کیفیت علمی متفاوت انجام شده‌اند. این مسئله باعث می‌شود که نتایج به‌راحتی قابل تعمیم نباشد. همچنین اغلب پژوهش‌ها اثرات کوتاه‌مدت ماساژ را بررسی کرده‌اند و اطلاعات کافی درباره اثرات بلندمدت وجود ندارد. بنابراین، اگرچه شواهدی مبنی بر مفید بودن ماساژ وجود دارد، باید با احتیاط تفسیر شود و از ماساژ به‌عنوان مکمل سایر درمان‌ها استفاده شود.
تکنیک‌های رایج در ماساژ
در ماساژ از تکنیک‌های مختلفی استفاده می‌شود که بسته به نوع ماساژ و هدف درمانی متفاوت است. آگاهی از این تکنیک‌ها به شما کمک می‌کند که بهتر از فواید ماساژ بهره ببرید.
افلوراژ (Effleurage)
این تکنیک شامل حرکات طولانی و لغزنده روی پوست است که برای گرم کردن عضلات و آماده‌سازی بدن برای ماساژ عمیق‌تر استفاده می‌شود. ماساژور دست‌های خود را با فشار ملایم روی بدن حرکت می‌دهد تا گردش خون افزایش یابد و عضلات شل شوند.
پتریساژ (Petrissage)
در پتریساژ، از حرکات فشاری و ورز دادن برای رهاسازی گره‌های عضلانی و تخلیه سموم استفاده می‌شود. این تکنیک به بهبود انعطاف‌پذیری و کاهش سفتی عضلات کمک می‌کند و معمولاً در ماساژ سوئدی و بافت عمیق به کار می‌رود.
تاپوتمنت (Tapotement)
تاپوتمنت شامل ضربه‌های ریتمیک با دست یا انگشتان است که به تحریک عضلات و افزایش جریان خون کمک می‌کند. این حرکت در ماساژ ورزشی یا برای بیدار کردن عضلات قبل از تمرین به کار می‌رود.
ویبراسیون و تکان دادن
تکان دادن یا لرزش شامل حرکات سریع و کوچک است که برای رهاسازی تنش و افزایش آرامش به کار می‌رود. این تکنیک غالباً در ماساژ عضلات عمیق و همچنین برای آرام کردن سیستم عصبی استفاده می‌شود.
کشش و حرکت مفاصل
در بسیاری از انواع ماساژ، به‌ویژه ماساژ تایلندی و شياتسو، از حرکات کششی و جابجایی مفاصل استفاده می‌شود. این تکنیک‌ها به بهبود دامنه حرکتی و انعطاف‌پذیری کمک می‌کنند و باعث کاهش خشکی عضلات می‌شوند.
موارد احتیاط و موانع
اگرچه ماساژ عموماً بی‌خطر است، اما در برخی شرایط باید احتیاط کرد:
- بیماری‌های خون‌ریزی‌دهنده و مصرف داروهای ضدانعقاد: افراد مبتلا به مشکلات انعقاد خون یا مصرف‌کنندگان داروهای رقیق‌کننده باید پیش از ماساژ با پزشک مشورت کنند، زیرا فشار ماساژ می‌تواند خطر خونریزی را افزایش دهد.
- عفونت‌ها و زخم‌های باز: وجود عفونت فعال، تب یا زخم باز مانع انجام ماساژ می‌شود، زیرا ممکن است عفونت گسترش یابد یا روند بهبود مختل شود.
- بارداری: در دوران بارداری باید با احتیاط ماساژ انجام شود و از فشار شدید روی ناحیه شکم و نقاط حساس خودداری گردد. برخی کلینیک‌ها در سه‌ماهه اول از ارائه خدمات ماساژ خودداری می‌کنند.
- بیماری‌های قلبی یا مشکلات پزشکی خاص: افرادی که به بیماری قلبی، سرطان پیشرفته یا بیماری‌های شدید داخلی مبتلا هستند باید پیش از ماساژ با پزشک مشورت کنند. در برخی شرایط، ماساژ می‌تواند باعث تشدید علائم یا ایجاد عوارض شود.
- حساسیت به روغن‌ها یا اسانس‌ها: در ماساژ آروماتراپی یا آیورودا از روغن‌های گیاهی استفاده می‌شود. افراد دارای پوست حساس یا آلرژی باید نوع روغن را بررسی کنند.
انتخاب ماساژور و نکات عملی
برای تجربه‌ای ایمن و مفید، انتخاب ماساژور حرفه‌ای و رعایت نکات عملی اهمیت دارد:
- بررسی تخصص و مجوزها: ماساژور باید دارای گواهینامه معتبر و تجربه لازم در نوع ماساژ مورد نظر باشد. بررسی سوابق کاری و نظر مشتریان می‌تواند مفید باشد.
- گفت‌وگو درباره شرایط پزشکی: قبل از شروع، اطلاعات دقیقی از وضعیت سلامت، داروها و حساسیت‌های خود ارائه دهید تا ماساژور بتواند روش مناسبی را انتخاب کند.
- انتخاب نوع ماساژ متناسب با نیاز: اهداف خود را مشخص کنید؛ آیا به دنبال آرامش هستید یا درمان آسیب ورزشی؟ این موضوع در انتخاب سبک ماساژ مؤثر است.
- تعیین شدت فشار: در طول ماساژ، میزان فشار اعمال‌شده را به ماساژور اطلاع دهید تا از درد یا آسیب احتمالی جلوگیری شود. ماساژ نباید درد شدید ایجاد کند.
- مراقبت پس از ماساژ: پس از ماساژ، آب کافی بنوشید تا سموم آزاد شده از بدن دفع شود. استراحت کوتاه می‌تواند به تثبیت اثر ماساژ کمک کند.
نتیجه‌گیری
ماساژ هنری با سابقه طولانی و تنوع فراوان است که به بهبود سلامت جسم و روان کمک می‌کند. انواع مختلف ماساژ، از سوئدی و بافت عمیق گرفته تا رفلکسولوژی، شياتسو و رهاسازی مایوفاشیال، هر کدام با هدف و تکنیک خاصی اجرا می‌شوند. فواید ماساژ شامل کاهش استرس، تسکین درد، بهبود گردش خون و افزایش انعطاف‌پذیری است. با این حال، پژوهش‌ها نشان می‌دهند که اثرات ماساژ بیشتر در کوتاه‌مدت مشخص است و برای اثبات فواید بلندمدت نیاز به مطالعات بیشتری وجود دارد.
به‌طور کلی، ماساژ می‌تواند به‌عنوان مکملی برای سایر روش‌های درمانی مورد استفاده قرار گیرد، به‌ویژه زمانی که توسط متخصص مجرب و با رعایت احتیاطات لازم انجام شود. انتخاب نوع مناسب ماساژ و ارتباط مؤثر با ماساژور، نقش مهمی در بهره‌گیری کامل از مزایای این هنر درمانی دارد.
